قوله تعالى: و جاء الْمعذرون من الْأعْراب قرائت عامه معذرون مشدد است و قرائت یعقوب معذرون مخفف. معذران بتشدید عذر سازانند بدروغ و معذرون بتخفیف خداوندان عذراند براستى، عذر فلان اذا زور عذرا و اعذر فلان اذا اتى بما یعذر به. یقال اعذر من انذر و جاء الْمعذرون بتشدید. معنى آنست که آمدند قومى عذرسازان از منافقان عرب تا دستورى دهند ایشان را، و بتخفیف معنى آنست که آمدند عذر نمایندگان از عرب که عذرها داشتند بر است و ایشان قومى بودند از اعراب که مسکن ایشان بیرون از مدینه بود، از تبوک باز ماندند پس چون وعید شنیدند آمدند و عذر خویش بگفتند و درخواستند که تا ایشان را دستورى تخلف و قعود دهند گفتند: ان نحن غزونا معک تعیر اعراب طى على حلائلنا و اولادنا و مواشینا. و گفتهاند دستورى بیرون شدن بغزا میخواستند، نه دستورى تخلف.
و تفسیر بر قرائت یعقوب ظاهرتر است و درخورتر، تا ایشان که صادق العذر بودند در آیت مذکور باشند که مزوران عذر، خود مذکوراند در آنچه گفت: و قعد الذین کذبوا الله و رسوله ثم اوعدهم عذابا، سیصیب الذین کفروا منْهمْ عذاب ألیم ثم ذکر اهل العذر، فقال: لیْس على الضعفاء ضعیفان در نفس، پیراناند و ضعیفان در چشم، نابینایاناند و ضعیفان در عقل، دیوانگاناند، میگوید اینان همه اهل عذراند و لا على الْمرْضى بیماران همچنین.
و لا على الذین لا یجدون ما ینْفقون فقرا و مساکیناند بر اینان هیچ حرج نیست و بزه نیست اگر باز نشینند و به تبوک نروند.
إذا نصحوا لله و رسوله هر گه که نصیحت بجاى آرند خداى را و رسول را، یعنى که اقوال و افعال ایشان بصدق و اخلاص بود و کوشش و سعى ایشان در آنچه صلاح اسلام و مسلمانان در آن بود. گویند. این آیت در شأن عبد الله بن زائدة فرو آمد، و هو ابن ام مکتوم و کان ضریر البصر فقال: یا نبى الله انى شیخ ضریر البصر خفیف الحال نحیف الجسم و لیس لى قائد فهل لى رخصة فى التخلف عن الجهاد فسکت النبی ص فانزل الله تعالى هذه الایة: ما على الْمحْسنین منْ سبیل اى ما على الذین اطاعوا الله و رسوله و نصحوا الله و رسوله من سبیل، اى لیس لاحد الى لائمتهم و عتابهم سبیل لانهم محسنون، و الله غفور رحیم للمسیئ فکیف للمحسنین.
و لا على الذین إذا ما أتوْک نزلت فى البکائین و کانوا سبعة معقل بن یسار و صخر بن خنساء و هو الذى کان وقع على امراته فى رمضان فامر رسول الله ان یکفرو عبد الله بن کعب الانصارى و سالم بن عمیر و علیة بن زید الانصارى و ثعلبة بن عتمه و عبد الله بن معقل، اتوا رسول الله ص فقالوا: یا نبى الله ان الله عز و جل قد ندبنا للخروج معک فاحملنا على الخفاف المرقوعة و النعال المخصوفة نغزو معک، فقال: لا اجد ما احملکم علیه فتولوا و هم یبکون. مجاهد گفت: در شأن بنى مقرن فرو آمد معقل و سوید و نعمان. حسن گفت: نزلت فى ابى موسى و اصحابه و قیل نزلت فى عرباض بن ساریة.
و لا على الذین عطف است بر ضعفا و قوله لتحْملهمْ اى على النعال
روى ابو هریرة ان رسول الله ص قال: فى غزوة تبوک اکثروا من النعال فان الرجل لا یزال راکبا ما کان متنعلا، و گفتهاند مرکوب مىخواستند که بر آن نشینند و زاد راه. یقال حملت فلانا اذا اعطیته حمولة قلْت لا أجد اى لا املک ما أحْملکمْ علیْه تولوْا و أعْینهمْ تفیض اى تسیل. من الدمْع حزنا ألا یجدوا اى بسبب ان لا یجدوا ما ینْفقون فى مغزاهم. این آیت دلیل است که مال و توانگرى از حق خواستن و تمنى آن کردن به نیت آن که خیرها کند و در سبیل خدا از بهر نفقه، این تمنى کردن و بر فوات آن غم خوردن و اندوه بردن عین طاعت است و از جمله حسنات، و یدل علیه ما
روى عبد الله بن مسعود قال: قال رسول الله ص: ان الفاقة لاصحابى سعادة و ان الغنى للمومن فى آخر الزمان سعادة، قیل: کیف الفاقة لاصحابک سعادة؟ قال: لانهم یتعاونون على الفقر فلا یرى فاقة. قیل فکیف الغنى للمومن فى آخر الزمان سعادة؟ قال: لانه یصیر المال الى بخلائهم و یسودهم اشرارهم و من سعادة المومن ان لا یحتاج فى ذلک الزمان الى البخیل فان استطعتم ان تکونوا اغنیاء فکونوا.
إنما السبیل اى للائمة و العتاب على الذین یسْتأْذنونک فى التخلف و همْ أغْنیاء رضوا بأنْ یکونوا مع الْخوالف و طبع الله على قلوبهمْ فهمْ لا یعْلمون.
یعْتذرون إلیْکمْ یقیمون لانفسهم عذرا باطلا إذا رجعْتمْ من هذه السفرة الیهم.
قلْ لا تعْتذروا بالاکاذیب و الأباطیل لنْ نوْمن لکمْ لن نصدقکم ان لکم عذرا. این عذر منافقان دروغ بود و باطل قطعا از بهر آن نپذیرند، اما چون عذر راست بود قبول آن واجب بود
لقول النبى ص: من اعتذر الیه فلم یقبل کتبت علیه خطیئة صاحب مکس یعنى العشار و من تنصل الیه فلم یقبل لم یرد على الخواض.
قدْ نبأنا الله منْ أخْبارکمْ من زائده است اى قد نبأنا الله اخبارکم و اطلعنا على اسرارکم و ذلک فى قوله: و لوْ أرادوا الْخروج لأعدوا له عدة... الى اخر الآیتین.
و سیرى الله عملکمْ و رسوله بعد الیوم فایاکم و معاودة القبیح و ما یعتذر منه، و قیل معناه ان عملتم خیرا و تبتم الى الله من تخلفکم فسیرى الله عملکم و رسوله.
ثم تردون إلى عالم الْغیْب و الشهادة غیب در قرآن بده معنى آید. فالغیب: اللوح المحفوظ کقوله تعالى: أطلع الْغیْب. و الغیب: الرزق لقوله تعالى و عنْده مفاتح الْغیْب. و الغیب: الوحى کقوله: فلا یظْهر على غیْبه أحدا إلا من ارْتضى منْ رسول. و الغیب: القیمة کقوله: قلْ لا یعْلم منْ فی السماوات و الْأرْض الْغیْب إلا الله. و الغیب: الکوائن کقوله: و ما کان الله لیطْلعکمْ على الْغیْب. و الغیب.
الموت کقوله: لوْ کنْت أعْلم الْغیْب لاسْتکْثرْت من الْخیْر اى لو کنت اعلم متى اموت. و الغیب: اخبار الانبیاء کقوله: ذلک منْ أنْباء الْغیْب اى من اخبار الانبیاء. و الغیب: الظن کقوله: یقْذفون بالْغیْب اى بالظن. و الغیب: ما غاب عن الأبصار من الجنة و النار و البعث و الحساب کقوله: الذین یوْمنون بالْغیْب. و الغیب: العدم کقوله: عالم الْغیْب و الشهادة اى عالم المعدومات و الموجودات فینبئکمْ بما کنْتمْ تعْملون ینبئکم هر جا که هست در قرآن در موضع یجازیکم است که در وعید گویند. آرى بخبر شوى، بخبر کنم ترا، آگاه شوى، همه الفاظ تهدیداند.
سیحْلفون بالله لکمْ اى سیکون منکم حلف بالکذب و الباطل بعد انصرافکم الیهم من هذه السفرة الى المدینة انهم ما قدروا على الخروج.
لتعْرضوا عنْهمْ الاعراض الصفح فأعْرضوا عنْهمْ اى اترکوا کلامهم و سلامهم. إنهمْ رجْس عملهم خبیث منْ عمل الشیْطان. و مأْواهمْ جهنم جزاء بما کانوا یکْسبون ابن عباس گفت جد بن قیس و معتب بن قشیر و اصحاب ایشان هشتاد مرد منافق، رسول خدا چون بمدینه باز آمد گفت: لا تجالسوهم و لا تکلموهم اعراض از نامهاى عفو است بنزدیک عرب، مگر خداى را که اعراض ازو ضد عفو است.
و الرجس اسم لکل مکروه. او متقذر و الرجز ابلغ من الرجس و انکر منه و هو اسم کل مکروه. فى القرآن الرجز العذاب فى مواضع و الرجس اسم الشیطان و تغلیطه و وسوسته.
یحْلفون لکمْ لترْضوْا عنْهمْ این عبد الله ابى است، حلف للنبى ص بالذى لا اله الا هو ان لا یتخلف عنه بعدها و لیکونن معه على عدوه و طلب الى النبى ص ان یرضى عنه میگوید: این منافق عبد الله ابى طلب رضا و خشنودى تو میکند و سوگند میخورد بدروغ و باطل که بعد از این تخلف نکند.
فإنْ ترْضوْا عنْهمْ یرید فلا ترضوا عنهم. فإن الله لا یرْضى عن الْقوْم الْفاسقین بل یسخط علیهم شما از ایشان خشنود مشوید که خداى از ایشان خشنود نیست و با ایشان ساخط است.
الْأعْراب أشد کفْرا و نفاقا یعنى کفار البوادى من بنى اسد و غطفان اشد کفرا، و منافقو الیهود اشد نفاقا و ذلک انهم لا یحضرون مجالس العلماء و حضرة الخطباء الا ریثا فهم اقسى قلوبا و اعظم جهلا و اکثر غفلة، یدل علیه قوله: و أجْدر ألا یعْلموا حدود ما أنْزل الله على رسوله إذ هم لا یحضرونه اوقات التبلیغ و الخطبة و الدعوة، میگوید اعراب بادیه نشین. کفار ایشان کافرتراند از دیگر کافران. که بحضرکم رسند و علم دیرادیر شنوند و قرآن ندانند، کافران ایشان کافرتراند از کفار حضر که از خبر خیر حق آگاه مىباشند و منافقان بوادى منافقتراند از منافقان حضر که گاهگاه پند میشنوند و أجْدر ألا یعْلموا اى اقرب و اولى بان لا یعلموا حدود ما انزل الله على رسوله من الفرائض و العبادات و الوعد و الوعید. و الله علیم حکیم.
و من الْأعْراب منْ یتخذ ما ینْفق مغْرما این آیت در شأن منافقان عرب است نفقه که میکردند و زکاة که میدادند در دادن آن امید ثواب نمیداشتند و در امساک آن از عقاب نمىترسیدند و آن اعتقاد بر خود واجب نمیدیدند پس آن را چون غرمى و تاوانى میدانستند و دادن بر ایشان ناکام بود و دشوار میداشتند.
یتربص بکم الدوائر یقال فلان یتربص بى الدوائر، اى یتمنى موتى، یقول ینتظران ینقلب الامر علیکم بموت الرسول و ظهور المشرکین على المومنین، و الدوائر ما تدور به الایام من الوانها ان شر فشر و ان خیر فخیر فالخیر لقوم شر. مصائب قوم عند قوم.
فوائد. فتى یشترى حسن الثناء بماله و یعلم ان الدائرات تدور.
فتى یشترى حسن الثناء بماله و یعلم ان الدائرات تدور.
آن گه جواب داد گفت: علیْهمْ دائرة السوْء اى علیهم تدور الحاجة و قیل: هى مصدر کالعاطفة و العافیة و العاقبة. و قیل: هى صفة اى خلة تدور و تحیط بالانسان حتى لا یکون له منها محیص. مکى و ابو عمرو دائرة السوء بضم سین خوانند، باقى بفتح سین فبالضم البلاء و المکروه و بالفتح المصدر یقال سوته سوأ و مساءة، قومى گفتند از مفسران که این آیت: و من الْأعْراب منْ یتخذ ما ینْفق مغْرما، و آیت پیش: الْأعْراب أشد کفْرا و نفاقا این هر دو منسوخاند و ناسخ آیت سوم است: و من الْأعْراب منْ یوْمن بالله و الْیوْم الْآخر. و قومى گفتند همه محکماند بجاى خویش و در آن نسخ نه.
و من الْأعْراب منْ یوْمن بالله و الْیوْم الْآخر. البعث و الحساب و الثواب و العقاب.
این اعراب حضراند که ینتابون حضرة الفقهاء و مجالسة العلماء و هم اسلم و غفار و جهینه. و یتخذ ما ینْفق اى فى الجهاد مع الرسول (ص) و ما یتصدق به.
قربات عنْد الله و صلوات الرسول اى لیقربه من رحمته و رضوانه. و قیل القربة طلب الثواب و الکرامة. و صلوات الرسول اى دعاءه و استغفاره. و صلوات نصب بالعطف على ما ینْفق اى یتخذ ما ینفق و صلوات الرسول قربة و قیل نصب بالعطف على قربات اى یتخذ بذلک قربات الله و صلوات الرسول اى یطلب الغفر ان من الله و الاستغفار من الرسول این صلوات آنست که آنجا گفت: إن صلاتک سکن لهمْ فرموده بودند رسول را که ایشان را دعا کن چون از ایشان زکاة ستانى. در خبر است که عبد الله بن ابى او فى الاسلمى و هو من اهل بیعة الرضوان و آخر من مات من الصحابة بالکوفة قال: اتیت رسول الله ص بصدقة ابلى فاخذها منى فقال: اللهم صل على آل ابى اوفى و انما دعا لآله لان العرب تقول آل فلان تعد الفلان فیهم.
و فى الخبر: ان رسول الله ص علم کعب بن عجرة الصلاة على رسول الله فى آخر الصلاة فقال: قل اللهم صلى على محمد کما صلیت على آل ابراهیم و انما عنى الصلاة على ابراهیم و اهل الایمان من ذریته
و قال الله عز و جل: أدْخلوا آل فرْعوْن أشد الْعذاب و فرعون فى الآل و على هذا المعنى، سلام على آل یاسین.
ألا إنها قرْبة لهمْ اى فضیلة لهم و نجاة و المعنى هذا تصدیق لمخیلتهم.
سیدْخلهم الله فی رحْمته إن الله غفور رحیم.